صفويه، مشروعيت حكومت برآمده از شريعت

فقط چهار سال باقیمانده است تا یک واقعه بزرگ تاریخی ۴۰۰ ساله شود. دقیقاً ۳۹۶ سال پیش بود که نیرو‌های ایرانی برای بازپس‌گیری جزیره هرمز که نقش مهمی در تسلط دریایی بر خلیج‌فارس دارد، با نیرو‌های پرتغالی وارد نبردی سنگین شدند. جنگی که در روز ۱۰ اردیبهشت ماه با شکست کامل نیرو‌های پرتغالی به پایان رسید. پایان استعمار اروپایی بر بخشی از خاک ایران آخرین موفقیت یک حکومت ایرانی در نبرد روبه‌رو با استعمارگردان تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی است. این پیروزی به نام حکومت صفویه در تاریخ به ثبت رسیده است. حکومتی که همزمان با رنسانس در اروپا، تشکیل شد و از نظر شکوه و عظمت باعث حیرت سفرا و جهانگردان غربی می‌شد که به ایران می‌آمدند.
صفویه، پایه‌گذار حکومت ملی در ایران است. دستاوردی که به سختی به دست آمد، اما از آن به بعد ماندگار شد. ریشه و اصل نامگذاری این سلسله ایرانی به اردیبل باز می‌گردد، جایی که شیخ صفی‌الدین، مردی با مرام و مسلک صوفی‌گری که مردیانش برای حضور در مجلس درس و وضع وی به اردیبل و خانقاه شیخ سفر کرده و گرد او جمع می‌شدند. فرزندان شیخ صفی نیز در میان پیروان صوفی‌گری جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند، اما در طول زمان، این جایگاه صرفاً معنوی جای خود را به جایگاه اجتماعی داد و مریدان خاندان شیخ‌صفی، در قالب یک نهضت آزادی‌بخش شروع به مبارزه با حکومت‌های محلی کردند. با وجود اینکه گفته شده شیح صفی اهل سنت بوده است، نوادگان وی شیعی مذهب بوده و همین مسئله باعث شد تا در نبرد‌هایی که برای شکست حکومت‌های محلی رخ دهد، نزاع بر سر قدرت به جنگ مذهبی نیز تعبیر شود. با این وجود زمانی که اسماعیل اولین نواده چهارده ساله شیخ صفی توانست در جنگ «شرور» حکومت آق قویونلو‌ها را شکست دهد، وارد شهر تبریز شد و در جمع عظیم هوادارانش به مسجد جامع تبریز رفت و خود را شاه ایران معرفی کرد. در همان مجلس بود که اسماعیل در اولین حکم حکومتی خود تشیع را مذهب رسمی ایران معرفی کرد. پیش‌تر نیز یکبار «آل بویه» که از شیعیان مازندران بودند، دولتی شیعی را تشکیل داده بودند، اما قدرت و نفوذشان بیشتر از یک حکومت محلی نبود، اما اسماعیل به واسطه ارتش وفاداری که گرد او جمع شده بودند و به خاطر کلاه قرمزی که بر سر داشتند «قزلباش» خوانده می‌شدند و توانست قدرت خود را در سراسر ایران گسترش دهد. قزلباش‌ها ستون و پایه اصلی ارتش صفوی بودند و همین نیرو‌ها بودند که موجبات پیروزی پادشاهان صفوی را در نبرد با حکومت‌های خارجی و مدعیان داخلی فراهم کردند.
* جنگ‌افزوری علیه شیعه از صفویه تا نظام اسلامی
اولین نبرد خارجی صفویان در همان سال‌های اولیه حکومت اسماعیل اول رخ داد. زمانی که شاه نوجوان تازه به ۱۶ سالگی رسیده بود، همسایه غربی یعنی دولت عثمانی که خود را حاکم کل ممالک اسلامی می‌دانست، جنگ مذهبی را علیه صفویان به راه انداخت. این رفتار ضد اسلامی، تا امروز نیز در بقایای حکومت‌هایی که در قلمرو عثمانی شکل گرفته‌اند، دیده می‌شود. دولت‌هایی که برای مقابله با پیام انقلاب اسلامی و جلوگیری از ارتباط ملت‌های مسلمان با نظام اسلامی دست به حربه تکراری دامن زدن به اختلافات مذهبی و تکفیر تشیع می‌زنند. این سیاست از سوی حامیان جریان تکفیری در منطقه به شدت دنبال می‌شود و حتی بوی جنگ‌طلبی از آن به مشام می‌رسد. همان‌طور که خلیفه عثمانی برای توجیه جنگ با ایرانیان، حکم به کافر بودن اهل تشیع داد و به قصد تصرف کامل ایران لشکری بزرگ را به سوی ایران فرستاد. در جنگی نابرابر که که عثمانی‌ها ۲۰۰ هزار نفر و ایرانی‌ها کمتر از ۵۰ هزار نفر نیرو داشتند، به واسطه استفاده نیروی عثمانی از تفنگ و توپ از ارتش صوفی شکست خورد. این شکست باعث شد تا دولت صفوی به فکر ارتباط با دولت‌های اروپایی بیفتد و روابط تجاری و سیاسی گسترده‌ای را با اروپا آغاز کرد. صدور کالای ایرانی به اروپا و به خدمت گرفتن مستشاران غربی در ارتش صفوی به منظور تجهیز به سلاح‌های مدرن آن زمان باعث شد تا شاه عباس نواده اسماعیل اول بتواند در شرق، ازبک‌ها و در غرب عثمانی‌ها و در جنوب پرتغالی‌ها را شکست دهد. به نظر مورخان غربی دولت شاه عباس باشکوه‌ترین دوره در طول حیات ۲۲۱ ساله امپراتوری صفوی است. پادشاهی که دستور داد ۹۹۹ کاروانسرا در سراسر ایران تأسیس و بنا‌های باشکوهی در اصفهان ساخته شود که امروز به نمادی از تمدن اسلامی تبدیل شده‌اند.
* صفویه و خدمت به فرهنگ و شریعت
صفویه تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تنها دوره تاریخی بوده است که در روابط سیاسی و تجاری ایران دست بالا را در مذاکره با غربی‌ها داشته است. این نوع نگاه صفویه تفاوت‌های آشکاری با سلسله‌های پادشاهی بعدی دارد، به خصوص در مقایسه با دوران قاجار و پهلوی که گاهی رابطه ایران و غرب در حد یک دولت مستعمره پایین می‌آمد. تمایل دولت صفوی به خدمت فرهنگ و شریعت، باعث شد تا علمای شیعه بتوانند مدارس خود را در سایه حمایت صفویان گسترش دهند، علمایی مانند مقدس اردبیلی در چنین فضایی ظهور کردند. مقام معظم رهبری درباره حمایت از علم و فرهنگ و شریعت در این دوره می‌فرمایند: «برخلاف کسانى که صفویه را در چشم‌ها ضدارزش کردند، تأکید مى‌کنم که صفویه بزرگ‌ترین حق را به دانش، فقاهت و کلام شیعى دارند، زیرا آن‌ها بودند که راه را باز کردند و علماى شیعه را در این سطح پرورش و پرواز دادند.»
اگرچه تداوم رفتار‌های صوفیگرایانه و پرداختن بیش از حد به اموراتی مانند تشکیل حرمسرا و زن‌بارگی باعث شد تا دودمان این حکومت در شورش افاغنه در هم پیچیده شود، اما آثار فرهنگی و اجتماعی حیات سلسله صفوی هنوز هم در کشورمان جاری است.